Hi anh Nhàn,

Cám ơn anh gửi cho coi bài Phong Kiều Dạ Bạc cùng nỗi buồn rất thành thực của anh. 

Tuy nhiên, xin giỡn với anh cho vui : anh ôm thơ đường, thơ muối làm gì cho mệt vậy? 

Điều mà anh nghĩ là anh nhầm lẫn không phải là vô căn cứ.  Có lẽ anh suy nghĩ dựa vào câu dịch của Cụ Trần Trọng San:

Mồng ba, mồng bốn, trăng mờ

Nửa dường móc bạc nửa như cung trời

Một bình ngọc trắng chia hai

Nửa chìm đáy nước nửa cài từng không
 

(Sơ tam sơ tứ nguyệt mông lung

Bán tự ngân câu bán tự cung

Nhất phiến ngọc hồ phân lưỡng đoạn

Bán trầm thủy để bán phù không)

Từ "Mồng ba, mồng bốn, v.v." anh mới suy nghĩ  đến các vô lý của bài thơ.  Thực ra, do bài thơ quá nổi tiếng nên mọi người tha hồ giả sử, chẳng biết trúng trật ra sao cả!  Thí dụ, có người nói Hàn San là tên của vị sư ở chùa Hàn San nên kiêng gọi tên tục (kỵ húy).   Tên chùa Hàn San còn có nghĩa là núi lạnh.  Nếu chữ lạnh viết hoa thì có thể hiểu đó là danh từ riêng: cái núi có tên là Lạnh, giống như núi Thái, sông Tiền, sông Hậu.

Người ta suy diễn lung tung là vì tiếng Hán có quá nhiều tiếng đồng âm, dị nghĩa và vì chữ Hán viết kiểu ô vuông, không có các quy ước chữ hoa và chữ thường như Anh, Pháp.  Có một bản dịch ra tiếng Anh: Hàn San được dịch là Cold Mountain (theo quy ước tiếng Anh thì viết hoa như thế để chỉ là danh từ riêng).  Trên một tờ báo Việt ngữ xuất bản ở Mỹ, có người vội dựa vào tin tưởng "Hàn San là tên của nhà sư" để chỉ trích bản dịch tiếng Anh sai.  Thực ra, bản tiếng Anh không sai nếu đối chiếu với nguyên bản chữ Hán viết: 寒山 寺, tức là hàn san tự, nghĩa là chùa núi lạnh.  Ở đây, cần hiểu biết về tập quán, nguyên tắc dịch, chữ Hán, chữ Anh, v.v.  Vị nào viết trên báo đó đã quá vội để tán nhảm!  Dưới đây là nguyên văn bài thơ:

楓 橋 夜 泊

                        張 機

月 落 烏 啼 霜 滿 天

江 楓 漁 火 對 愁 眠

姑 蘇 城 外 寒 山 寺

夜半 鐘 聲 到 客 船

Tiếng Hán Việt:

Phong Kiều Dạ Bạc

                  Trương Kế

nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên

giang phong ngư hỏa đối sầu miên

cô tô thành ngoại hàn san tự

dạ bán chung thanh đáo khách thuyền

1) Bản dịch tiếng Anh của Witter Bynner:

A night mooring near Maple Bridge
                                                Zhang Ji

While I watch the moon go down, a crow craws through the frost
Under the shadows of maple trees a fisherman moves with his torch
And I hear, from beyond Su Chou, from the temple on Cold Mountain
Ringing for me, here in my boat, the midnight bell.

2) Bản dịch của Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu:

Trăng tà tiếng quạ kêu sương
Lửa chài cây bến sầu vương giấc hồ
Thuyền ai đậu bến Cô Tô
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San.

3) Bản dịch của Trần Trọng San:

Quạ kêu, trăng lẩn sương trời
Buồn hiu giấc ngủ lửa chài, bến phong
Đêm Cô Tô vẳng tiếng chuông
Chùa Hàn San đến thuyền sông Phong Kiều

4) Cụ Trần Trọng Kim viết trong cuốn "Đường Thi" như sau:

"Cô Tô thành là thành Tô Châu thuộc tỉnh Giang Tô, gần Thượng Hải, có một con sông ra đó từ Trường Giang.  Trên bờ con sông ấy có cái chùa tên gọi Hàn Sơn Tự, cách Tô Châu độ 10 dặm Tàu, tức là 6,7 cây số.  Chùa ấy thấp nhỏ, chẳng có cái gì đặc biệt.  Ở cái vườn sau chùa có cái gác chuông và cái chuông.  Có lẽ thi nhân đời Đường nghe tiếng chuông đánh ở chỗ ấy.  Cảnh vật biến thiên, nay người du lịch đến đây không thấy cây phong đâu cả, vào chùa thì thấy bài thơ này do Khang Hữu Vi đời Thanh mạt viết ra, chữ to ba, bốn tấc, khắc ở trên bia.

Bài thơ này hay ở âm điệu, ít khi làm được như thế.  Tả tâm tình một người khách xa, đêm nằm một mình trên chiếc thuyền, nghe tiếng chuông chùa xa xa."  Và dịch theo thể lục bát như sau:

Quạ kêu, trăng lặn, sương rơi
Lửa chài, cây bãi, đối người nằm co
Con thuyền đậu bến Cô Tô
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn Sơn.

Kết luận:

Đúng như Cụ Trần Trọng Kim nhận xét: "Bài thơ này hay ở âm điệu, ít khi làm được như thế."  Về ý thơ, vẫn là một ý thơ tiêu biểu của loại thơ Đường nhưng độc đáo là khi ngâm; mà phải ngâm bằng tiếng Quan thoại mới được.  Do đó, các cố gắng dịch ra tiếng Việt, tiếng Anh chỉ có tác dụng giải nghĩa; còn phần hay nhất của bài thơ là âm thì không làm sao mà thay thế được.

Dưới đây là phần âm Quan thoại (rất tiếc là tôi không biết cách bỏ ký hiệu dấu cho bốn âm quan thoại; nếu tò mò thì nhờ người Trung quốc đọc bài thơ thì sẽ biết).

Pinyin:

feng qiao ye bo

                zhang ji

yue luo wu ti shuang man tian

jiang feng yu huo dui chou mian

gu su cheng wai han shan si

ye ban zhong sheng dao ke chuan.

Ghi chú thêm:

Mặt trăng là thuộc tinh (satellite) duy nhất của trái đất, bắt đầu mọc ở hướng đông và lặn ở hướng tây.  Từ trái đất, người ta thấy mặt trăng là vật sáng nhất trong màn đêm dày đặc của vũ trụ; thực ra, mặt trăng không tự phát sáng mà chỉ phản ảnh ánh sáng nhận được từ mặt trời.  Mặt trăng quay theo một trục tưởng tượng có chu kỳ 29.5 ngày.  Đây là thời gian để mặt trăng hoàn tất một vòng quay quanh mặt trời, gọi là a lunar day.  Cách nay khoảng 4,000 năm, lịch pháp của người Trung quốc - bằng cách nào đó - đã nhận biết chính xác chu kỳ này nên gọi một tháng âm lịch là một nguyệt 月.  Họ cũng gọi một ngày là một nhật  日 vì trái đất quay quanh mặt trời chỉ mất 24 giờ là  hoàn tất một vòng quay.

Vì mặt trăng nằm trong quỹ đạo của trái đất nên người ta có thể thấy mặt trăng dưới nhiều hình dạng khác nhau.  Người ta cảm thấy dường như mặt trăng thay đổi từ hình lưỡi liềm đến hình tròn và sau đó lại biến ngược lại thành hình lưỡi liềm.  Thực ra, mặt trăng không thay đổi hình dạng; chỉ vì con người ở trái đất thấy các dạng khác nhau của mặt trăng qua hiện tượng phản chiếu ánh sáng mặt trời của mặt trăng mà thôi.  Một chu kỳ mặt trăng gồm bốn giai đoạn, mỗi giai đoạn khoảng bảy ngày: trăng mới mọc hay trăng non (new moon), phần tư thứ nhất (first quarter), trăng tròn hay còn gọi là trăng rằm (full moon) và phần tư cuối (last quarter).  Sau đêm đầu tiên của trăng mới mọc, một hình lưỡi liềm rất mỏng xuất hiện mà hai đầu quay về hướng Đông.  Mỗi đêm sau đó, trăng đầy dần, hai đầu lưỡi liềm dần dần quay về hướng Tây.

Từ thời xa xưa, áp dụng nguyên tắc ngũ hành (kim, mộc, thủy, hỏa và thổ), Trung quốc làm lịch theo sự kết hợp 10 thiên can (giáp, ất, bính, đinh, mậu, kỷ, canh, tân, nhâm và quý) và 12 địa chi (tý, sửu, dần, mẹo, thìn, tỵ, ngọ, mùi, thân, dậu, tuất và hợi).  Cách gọi tên các năm là do kết hợp luân phiên các thiên can và địa chi với nhau.  Thí dụ:

*Năm 2004: Giáp Thân

*Năm 2005: Ất Dậu

*Năm 2006: Bính Tuất

*Năm 2007: Đinh Hợi (Tết rơi vào ngày 18 tháng 2, 2007 Dương lịch)

*Năm 2008: Mậu Tý (Tết rơi vào ngày 7 tháng 2, 2008 Dương lịch)

*Năm 2009: Kỷ Sửu (Tết rơi vào ngày 26 tháng 1, 2009 Dương lịch)

Thêm một chút "mê tín, dị đoan cho vui:

Số lẻ thuộc dương: tý, dần,  thìn, ngọ, thân, và tuất.  Số chẵn thuộc âm: sửu, mẹo, tỵ, mùi, dậu và hợi.  Từ đó, suy ra các tuổi hạp và không hạp như sau:

*Hạp: Tý và Sửu, Thìn và Dậu, Tỵ và Thân, Dần và Hợi, Mẹo và Tuất.

*Không hạp: Tý và Ngọ, Sửu và Mùi, Dần và Thân, Mẹo và Dậu, Thìn và Tuất, Tỵ và Hợi.

(Lưu ý: khác nhau giữa Tàu và Ta: Tàu dùng Thố (con thỏ) và Ta dùng Mẹo (con mèo), có lẽ vì con thỏ phổ biến ở Tàu và con mèo phổ biến ở Ta).

Tàu cũng chia một ngày ra 12 khoảng cách bằng nhau.  Mỗi khoảng cách vì vậy bằng 2 giờ (double-hour : giờ kép), thay vì 24 giờ như dương lịch.  Giờ kép thứ nhất bắt đầu từ 11 giờ đêm trước và lấn sang một giờ đầu tiên của ngày hôm sau.  Giờ kép thứ  hai từ 1-2 a.m., giờ kép thứ  ba từ  3-4 a.m., v.v.  Giờ kép không đánh số từ 1 đến 12 mà gọi theo tên của 12 địa chi, gồm có: tý, sửu, dần, mẹo, thìn, tỵ, ngọ, mùi, thân, dậu, tuất và hợi.  Trong chu kỳ 12 năm, họ dùng 12 con vật để tượng trưng: thử (chuột), ngưu (trâu), hổ (cọp), thố (thỏ), long (rồng) , xà (rắn), mã (ngựa), dương (dê), hầu (khỉ), kê (gà),  cẩu (chó), và trư (heo).

Phạm Văn Bân

Fan Wen Bin

范 文 彬